نوبل پزشکی 2025
نوبل پزشکی2025
در سال ۲۰۲۵، جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی به سه دانشمند به نام‌های مِری اِی. برانکَو (Mary E. Brunkow)، فرد رَمسدِل (Fred Ramsdell) و شیمون ساکاگوچی (Shimon Sakaguchi) تعلق گرفت، به دلیل «کشف‌هایی درباره تحمل ایمنی محیطی (peripheral immune tolerance) که از حمله سیستم ایمنی به بافت‌های خود شخص جلوگیری می‌کند.»
در ادامه، ابتدا ساختار نوبل پزشکی و اهمیت آن را خلاصه می‌کنم، سپس به جزئیات کار این برندگان، اهمیت علمی آن و چشم‌اندازهای آینده می‌پردازم.
جایزه نوبل
⸻ ساختار و اهمیت جایزه نوبل در فیزیولوژی یا پزشکی
• جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی (یا همان «نوبل پزشکی») یکی از شاخه‌های اصلی جوایز نوبل است که توسط مجمع نوبل در مؤسسه کارولینسکا (Karolinska Institutet) در استکهلم، سوئد اعطا می‌شود.
• این جایزه معمولاً به پژوهش‌هایی اعطا می‌شود که تحولی بنیادین در درک زیست‌شناسی، فیزیولوژی یا پزشکی ایجاد کرده‌اند و در نهایت به بهبود سلامت انسان کمک کرده‌اند.
• در هر سال، فقط تا سه نفر (و گاهی مؤسسه‌ها) می‌توانند این جایزه را شریک شوند.
• مبلغ جایزه نوبل پزشکی۲۰۲۵ معادل ۱۱ میلیون کرون سوئد است که بین برندگان به طور مساوی تقسیم می‌شود.
• مراسم اهدای مدال، دیپلم و جایزه نقدی در دهم دسامبر هر سال برگزار می‌شود، که مصادف با سالگرد درگذشت آلفرد نوبل است.
⸻
کار برندگان نوبل پزشکی۲۰۲۵: کشف «تحمل ایمنی محیطی» و نقش سلول‌های تنظیم‌کننده (Regulatory T cells)
پیش‌زمینه: چالشِ کنترل سیستم ایمنی
یکی از دشواری‌های اصلی سیستم ایمنی بدن این است که باید بتواند بین «عوامل مهاجم (میکروب‌ها، ویروسها، سلول‌های سرطانی احتمالی، اجسام خارجی)” و «سلول‌های خود بدن» تفاوت قائل شود.
اگر سیستم ایمنی به سلول‌های خود بدن حمله کند، بیماری‌های خودایمنی (autoimmune diseases) به وجود می‌آیند (مانند لوپوس، دیابت نوع ۱، روماتیسم، بیماری‌های التهابی روده و غیره).
در سال‌های گذشته، مفهوم «تحمل ایمنی مرکزی (central tolerance)» مطرح بود:
یعنی در دوران بلوغ لنفوسیت‌های T در تیموس آموزش داده می‌شوند یا حذف می‌شوند تا به سلول‌هایی که به خود بدن واکنش نشان می‌دهند، اجازه ادامه فعالیت داده نشود. اما این مکانیزم مرکزی کافی نیست؛
برخی از سلول‌های خطرناک ممکن است از آن فرار کنند. بنابراین، باید مکانیزم کنترل دیگری در محیط خارج از تیموس (یعنی در محیط محیطی) وجود داشته باشد که به آن “تحمل ایمنی محیطی” می‌گویند.
نقش کلیدی برندگان
در مراسم اهدای نوبل پزشکی۲۰۲۵، کمیته نوبل تاکید کرده است که کشفیات برندگان پایه و اساس «تحمل ایمنی محیطی» را روشن کردند.
سه نفر، هر کدام در مقاطع مختلف، سهم به سزایی در این کشف داشته‌اند:
• شیمون ساکاگوچی (Shimon Sakaguchi)
او اولین کسی بود که در اوایل دهه ۱۹۹۰ نشان داد گروهی از سلول‌های T، که بعدها Regulatory T cells یا T-reg نامیده شدند، می‌توانند فعالیت سلول‌های ایمون فعال مخرب را مهار کنند.
بدین معنی که این سلول‌ها نقش “نظرگذارِ آرام‌کننده” برای سیستم ایمنی دارند، جلوی عملکرد بیش‌فعال آن را می‌گیرند و اجازه نمی‌دهند سیستم ایمنی به بافت‌های خود بدن آسیب بزند.
او نشان داد که اگر این سلول‌های تنظیم‌کننده حذف شوند یا دچار نقص شوند، پاسخ ایمنی ممکن است غیرقابل کنترل شود و منجر به بیماری‌های اتواِیمون شود.
• مِری برانکَو (Mary E. Brunkow) و فرد رَمسدِل (Fred Ramsdell)
آن‌ها کشف کردند که ژنی به نام Foxp3 نقش محوری در هدایت تولید و عملکرد سلول‌های T-reg دارد. مطالعات آن‌ها نشان داد که اگر این ژن دچار جهش شود، توانایی بدن در کنترل سیستم ایمنی تحت تأثیر قرار می‌گیرد و بیماری اتواِیمون پیش می‌آید.
مثالی مشهور، بیماری انسانی IPEX (که مخفف Immune dysregulation, Polyendocrinopathy, Enteropathy, X-linked) است که در انسان‌ها ناشی از جهش در ژن Foxp3 است.
همچنین آن‌ها با مطالعه مدل حیوانی موسوم به “scurfy mouse” نشان دادند که جهش در Foxp3 باعث بروز علائم شدید خودایمنی می‌شود.
در واقع، نقش Foxp3 در تعیین سرنوشت سلول‌های T-reg و عملکرد مؤثر آن‌ها را برملا کردند.
به بیان دیگر، ترکیب کار ساکاگوچی (کشف سلول‌های T-reg) و برانکَو / رمسدِل (کشف مسیر ژنتیکی کنترل آن‌ها) باعث شد شماری از قطعات پازل چگونگی کنترل سیستم ایمنی کنار هم قرار گیرد و مفهوم تحمل ایمنی محیطی به شکلی روشن شود.
⸻
اهمیت علمی و بالقوه بالینی
کشف تحمل ایمنی محیطی اهمیت زیادی دارد:
1. درک بهتر بیماری‌های خودایمنی
در بسیاری از بیماری‌های خودایمنی، سیستم ایمنی، سلول‌ها یا بافت‌های خود بدن را هدف قرار می‌دهد. با شناخت دقیق‌تر این که سلول‌های T-reg چگونه کار می‌کنند و چگونه تحت کنترلند، امکان توسعه درمان‌هایی وجود دارد که دوباره به سیستم ایمنی بیاموزند «نه» بگویند به حمله به بافت‌های خودی.
2.پیشرفت در پیوند عضو (transplantation)
در پیوند عضو ها، یکی از چالش‌ها این است که سیستم ایمنی بدن گیرنده عضو، عضو پیوندی را به عنوان «غریبه» تشخیص دهد و آن را پس بزند. اگر بتوان از مسیرهای تحمل ایمنی محیطی استفاده کرد تا پاسخ ایمنی را ملایم‌تر هدایت کرد، امکان افزایش دوام پیوند و کاهش نیاز به داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی وجود دارد.
3. کاربرد در درمان سرطان
جالب اینجا است که در حوزه سرطان، رویکردی معکوس مطرح است:
در برخی درمان‌های ایمنی درمانی، هدف این است که مهار طبیعی سیستم ایمنی برداشته شود تا بتواند سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود کند.
شناخت کنترل سیستم ایمنی در حالت طبیعی به ما کمک می‌کند بفهمیم چگونه می‌توان تعادل را به گونه‌ای دستکاری کرد که هم به سلول‌های سرطانی حمله شود، هم از ایجاد پاسخ خودایمنی جلوگیری گردد.
4. تحریک نوآوری و راه‌اندازی بالینی
کمیته نوبل در بیانیه خود آورده است که این کشفیات «پایه‌ای برای ایجاد یک زمینه تحقیقاتی جدید» گذاشته‌اند و باعث شده‌اند تا آثاری عملی در زمینه دخالت در سلول‌های T تنظیم‌کننده آغاز شود.
هنوز بسیاری از کاربردهای درمانی در مراحل مقدماتی هستند، اما در حال حاضر بیش از ۲۰۰ کارآزمایی بالینی در حوزه‌های گوناگون بر اساس این تحقیقات در جریان‌اند.
⸻
واکنش‌ها و وضعیت برندگان
• در بیانیه رسمی دانشگاه UCLA گزارش شده است که فرد رَمسدِل فارغ‌التحصیل دانشگاه UCLA/UC San Diego است و از آنجا به تحقیقات ایمونولوژی علاقه‌مند شده است.
• در مصاحبه‌ها آمده است که در زمان اعلام نتایج، رَمسدِل در یک سفر کوهستانی و دور از دسترس بوده است و بیش از ۱۲ ساعت متوجه نشد که برنده نوبل شده است.
• مِری برانکَو نیز فارغ‌التحصیل دانشگاه پرینستون است و اکنون در موسسه‌ی Systems Biology در سیاتل فعالیت می‌کند.
• شیمون ساکاگوچی استاد دانشگاه اوساکا در ژاپن است و در مؤسسه Frontier Immunology آنجا کار می‌کند.
⸻
نقاط چالش، محدودیت‌ها و آینده
با وجود اهمیت بزرگ این کشفیات، چند نکته چالشی نیز وجود دارد:
• انتقال از نظریه به عمل درمانی (translation) معمولاً زمان‌بر است. اینکه بتوان به صورت ایمن و مؤثر سلول‌های T تنظیم‌کننده را دستکاری کرد، هنوز چالش‌های فنی و ایمنی دارد.
• کنترل میزان مداخلات و جلوگیری از اثرات جانبی (مانند سرکوب کامل فعالیت سیستم ایمنی) اهمیت دارد. اگر مهار بیش از حد شود، ممکن است فرد مستعد عفونت یا تومور شود.
• تنوع فردی در سیستم ایمنی افراد مختلف باعث می‌شود که درمان‌های مبتنی بر این مسیر نیاز به شخصی‌سازی داشته باشند.
• همچنان پژوهش‌های بنیادی درک کامل‌تر مولکولی، مسیرهای سیگنال‌دهی در هنگام فعال یا غیرفعال‌سازی T-reg ها و تعامل آن‌ها با دیگر سلول‌های ایمنی ادامه دارد.
• توسعه داروهایی که بتوانند فعالیت سلول‌های T-reg را افزایش یا اصلاح کنند ممکن است در بیماری‌هایی مانند دیابت نوع ۱، اسکلروز چندگانه، لوپوس، روماتیسم مفصلی و بیماری‌های التهابی روده مفید باشند.
• استفاده ترکیبی با ایمن‌درمانی در سرطان ممکن است به تعادل بهتری بین پاسخ به تومور و کنترل خودایمنی منجر شود.
• در زمینه پیوند عضو، امکان ایجاد استراتژی‌های تنظیم‌کننده ایمنی پیشگیرانه برای کاهش رد پیوند وجود دارد.
نگهبانان آرام سیستم ایمنی
سیستم ایمنی بدن انسان یکی از پیچیده‌ترین شبکه‌های زیستی است. وظیفه‌اش تشخیص و نابودی عوامل بیگانه است، اما اگر از کنترل خارج شود، می‌تواند به خود بدن آسیب بزند. برای جلوگیری از این اتفاق، بدن مکانیزم‌های متعددی برای «تحمل ایمنی» دارد؛ یعنی توانایی سیستم ایمنی برای تحمل کردن آنتی‌ژن‌های خودی.
تا مدت‌ها تصور می‌شد این تحمل فقط در مرحله‌ی بلوغ سلول‌های ایمنی در اندام تیموس (thymus) ایجاد می‌شود — جایی که سلول‌های T آموزش می‌بینند. اما پژوهش‌های برندگان نوبل پزشکی ۲۰۲۵ نشان دادند که این فقط بخشی از داستان است. کنترل اصلی در بافت‌های محیطی بدن انجام می‌شود، جایی که سلول‌هایی ویژه به نام سلول‌های T تنظیم‌کننده مثل داور عمل می‌کنند و اطمینان می‌دهند که واکنش ایمنی از حد نگذرد.
⸻
⚙️ بخش اول: سلول‌های T تنظیم‌کننده (Tregs) دقیقاً چه هستند؟
سلول‌های T تنظیم‌کننده، زیرمجموعه‌ای از سلول‌های T کمکی (CD4⁺) هستند که وظیفه‌ی اصلی‌شان سرکوب یا تنظیم فعالیت سایر سلول‌های ایمنی است.
ویژگی‌های اصلی:
1. نشانگرهای سطحی:
• پروتئین CD25 (زنجیره آلفای گیرنده IL-2)
• پروتئین CTLA-4 که با مهار فعال‌سازی سلول‌های دندریتیک و Tهای دیگر، التهاب را کاهش می‌دهد.
2. نشانگر ژنتیکی اصلی:
• پروتئین Foxp3 (کد شده توسط ژن FOXP3)، که به‌عنوان «کلید اصلی» تعیین سرنوشت Treg شناخته می‌شود.
• بدون Foxp3، سلول T توانایی سرکوب ندارد و برعکس ممکن است خود به عامل التهاب تبدیل شود.
3. منشأ:
• بخشی از این سلول‌ها در تیموس ساخته می‌شوند (tTregs یا thymic Tregs).
• بخشی دیگر در محیط و در پاسخ به آنتی‌ژن‌های خاص القا می‌شوند (pTregs یا peripheral Tregs).
⸻
🧬 بخش دوم: مکانیزم عملکرد Tregs
از چند مسیر هم‌زمان فعالیت خود را اعمال می‌کنندTregs
1:ترشح مولکول‌های ضدالتهابی
مانند IL-10، TGF-β و IL-35 که سلول‌های ایمنی اطراف را مهار می‌کنند.
2. مصرف IL-2:
چون Tregs گیرنده‌های IL-2 زیادی دارند، این مولکول رشد سلول‌های T مؤثر (effector T cells) را کاهش می‌دهد.
3. مهار مستقیم سلول‌های ارائه‌دهنده آنتی‌ژن (مثل سلول‌های دندریتیک):
با بیان CTLA-4 و تماس سلول به سلول، آن‌ها مانع تحریک بیش از حد سلول‌های T جدید می‌شوند.
4. تخریب متابولیکی:
از طریق ترشح آنزیم‌هایی مانند CD39 و CD73، مولکول ATP را به آدنوزین تبدیل می‌کنند که اثر ضدالتهابی دارد. این ترکیب چندگانه باعث می‌شود Tregs بتوانند در هر محیطی (مثلاً روده، پوست، ریه یا مغز) فعالیت متناسب با موقعیت را انجام دهند.
⸻
🧩 بخش سوم: وقتی سیستم تنظیم از کار می‌افتد
هرگونه نقص در Tregs یا در ژن FOXP3 می‌تواند فاجعه‌بار باشد. مثال‌های مهم:
1. سندروم IPEX (Immune dysregulation, Polyendocrinopathy, Enteropathy, X-linked):
• ناشی از جهش FOXP3.
• کودکان مبتلا معمولاً دچار اسهال شدید، دیابت نوع ۱ زودرس و بیماری‌های التهابی پوستی می‌شوند.
• درمان فعلی: پیوند مغز استخوان، چون بازگرداندن سلول‌های ایمنی سالم گاهی تنها راه کنترل است.
2. بیماری‌های خودایمنی شایع:
در بیماری‌هایی مثل روماتیسم مفصلی، مولتیپل اسکلروزیس (MS)، لوپوس، دیابت نوع ۱ و بیماری التهابی روده (IBD) دیده شده که تعداد یا عملکرد Tregs کاهش می‌یابد.
3. بیماری‌های آلرژیک و آسم:
• کاهش Tregs باعث واکنش بیش‌فعال به آنتی‌ژن‌های محیطی می‌شود.
4. سرطان:
• در اینجا ماجرا برعکس است. در تومورها، Tregs بیش از حد فعال‌اند و با سرکوب سلول‌های T قاتل (CTLs) اجازه نمی‌دهند سیستم ایمنی تومور را از بین ببرد.
• بنابراین در درمان سرطان هدف این است که فعالیت Tregs را در محل تومور مهار کنند.
⸻
🧪 بخش چهارم: مسیر ژن Foxp3؛ از جهش تا درمان
کشف ژن Foxp3 توسط Mary Brunkow و Fred Ramsdell، نقطه‌ی عطفی در درک زیست‌شناسی ایمنی بود. در مدل حیوانی «موش scurfy»، جهش در این ژن باعث التهاب گسترده در اندام‌های داخلی می‌شود. بعدها مشخص شد در انسان هم همان ژن معیوب عامل بیماری IPEX است. امروزه در بسیاری از مطالعات، Foxp3 به‌عنوان نشانگر اصلی برای شناسایی سلول‌های Tregs استفاده می‌شود. همچنین محققان در تلاش‌اند تا با استفاده از ژن‌درمانی یا مهندسی سلولی، سلول‌های T معمولی را با فعال‌سازی Foxp3 به Treg تبدیل کنند — راهی که ممکن است در درمان بیماری‌های خودایمنی استفاده شود.
⸻
💊 بخش پنجم: کاربردهای درمانی بر اساس کشفیات برندگان نوبل
پژوهش‌های برندگان نوبل ۲۰۲۵ مسیر چند نوع درمان را باز کرده است:
۱. تقویت Tregs در بیماری‌های خودایمنی
• روش سلول‌درمانی:
سلول‌های T از بیمار گرفته می‌شوند، در محیط آزمایشگاهی با مهندسی ژنتیک به Treg تبدیل شده و دوباره به بدن تزریق می‌شوند.
• نتایج اولیه در درمان دیابت نوع ۱ و MS نویدبخش بوده است.
• تحریک دارویی:
مولکول‌هایی در حال توسعه‌اند که مسیر Foxp3 را در بدن فعال‌تر کنند و باعث افزایش طبیعی Tregs شوند.
۲. کاهش فعالیت Tregs در سرطان
• در تومورهایی مانند ملانوم، ریه یا تخمدان، با مهار CTLA-4 یا مسیرهای مشابه، Tregs تضعیف می‌شوند تا سیستم ایمنی بتواند علیه تومور فعال‌تر شود.
• داروی معروف Ipilimumab (ضد CTLA-4) اولین نمونه موفق در این زمینه است.
۳. پیوند عضو و درمان آلرژی
• در پیوند کلیه و کبد، افزایش کنترل‌شده‌ی Tregs می‌تواند نیاز به داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی را کاهش دهد.
• در آلرژی‌های شدید مانند آلرژی غذایی یا آسم، مطالعاتی در حال بررسی این هستند که آیا افزایش Tregs می‌تواند تحمل به آنتی‌ژن‌های بی‌خطر را بازگرداند یا خیر.
⸻
🌍 بخش ششم: آینده درمان‌های مبتنی بر تنظیم ایمنی
در حال حاضر بیش از ۲۰۰ کارآزمایی بالینی در جهان در حال بررسی درمان‌های مرتبط با Tregs هستند. چشم‌اندازها عبارت‌اند از:
1. Tregs مهندسی‌شده (CAR-Treg):
مشابه سلول‌های CAR-T در سرطان، در این روش سلول‌های Treg با گیرنده‌های اختصاصی طراحی می‌شوند تا فقط بافت خاصی (مثلاً کلیه‌ی پیوندی یا پانکراس) را هدف بگیرند و تحمل موضعی ایجاد کنند.
2. نانو‌داروها و واکسن‌های تحمل‌زا:
پژوهشگران در حال ساخت نانوذراتی هستند که آنتی‌ژن خاصی را همراه با عوامل تحریک Treg حمل می‌کنند، تا سیستم ایمنی یاد بگیرد آن آنتی‌ژن را بی‌خطر بداند.
3. درمان ترکیبی در سرطان:
ترکیب مهارکننده‌های Treg با داروهای ایمنی‌درمانی (مثل PD-1 یا PD-L1 inhibitors) ممکن است اثربخشی درمان‌های ضدتومور را افزایش دهد، بدون آن‌که خطر خودایمنی بالا برود. 4. پایش زیستی (Biomarker monitoring): اندازه‌گیری سطح Foxp3 و مولکول‌های ضدالتهابی در خون، به‌عنوان شاخصی برای ارزیابی شدت بیماری‌های خودایمنی یا پاسخ به درمان استفاده خواهد شد.
⸻
🧭 جمع‌بندی: چرا نوبل پزشکی۲۰۲۵ مهم است؟
جایزه نوبل پزشکی 2025
اگر بخواهیم معنای این جایزه را در یک جمله خلاصه کنیم: برندگان نوبل ۲۰۲۵ نشان دادند که سلامت انسان نه فقط در «قدرت» سیستم ایمنی، بلکه در ظرافتِ کنترل آن نهفته است. کشف سلول‌های T تنظیم‌کننده و مسیر ژنتیکی Foxp3 باعث شد نگاه علم از جنگ صرف با عوامل بیماری‌زا، به ایجاد تعادل در سیستم دفاعی بدن تغییر کند. این تحول هم در سطح نظری (درک رفتار سیستم ایمنی) و هم در سطح عملی (درمان‌های نوین) انقلابی است.
به گفته‌ی کمیته نوبل: «این کشفیات پایه‌گذار درکی نو از ایمنی و بیماری شدند، درکی که راه را برای درمان‌های هدفمند، هوشمند و انسانی‌تر هموار کرده است.»
شرکت پویا ژن آزما با مسئولیت محدود در سال ۱۳۸۹ با هدف تحقیق، تولید، تهیه و توزیع مواد و تجهیزات بیوتکنولوژی مورد استفاده در حوزه های تحقیقات، درمان، پیشگیری، تشخیص و بیماریها، حفاظت از محیط زیست و ارائه خدمات تحقیقاتی و آموزشی در این حوزه ها فعالیت خود را آغاز کرد. آزمایشگاه تحقیقات بیوتکنولوژی پویا ژن از سال ۱۳۹۲ تاسیس شد که در کنار تجهیزات و امکانات کافی و حضور کادر علمی آموزش دیده و مجرب، همواره مکانی مناسب جهت انجام طرحهای پژوهشی و برگزاری کارگاههای تخصصی بوده است. تا کنون ده ها طرح پژوهشی با مشارکت پژوهشگران از سراسر کشور در این آزمایشگاه به سرانجام رسیده است. از دیگر فعالیتهای این آزمایشگاه ارائه خدمات تخصصی متنوع بخصوص در زمینه شناسایی مولکولی باکتریها، ویروسها و قارچها و همچنین کلونینگ و بیان ژن در میزبانهای مختلف بوده است. این شرکت بخش آزمایشگاه همکار معاونت غذا و دارو با دامنه میکروبیولوژی تخصصی در زمینه غذا و نوشیدنی، مواد آرایشی و بهداشتی، سلولزی و شناسایی انواع پروبیوتیک ها را از سال ۱۳۹۷ به خدمات خود افزوده است.
